Günümüzde damat kavramı anne ve babalar ile aile için, evlenmiş kızlarının eşini ifade eder. Damat kelimesi bazı yörelerde de güvey olarak kullanılmaktadır. Damat tabirinin kökeni Osmanlı İmparatorluğuna kadar dayanmaktadır. Ancak bir farkla; çünkü damat kelimesi Osmanlı hanedanında çok büyük kıdemler ifade etmektedir. Yani kelimenin çıkış kökeni, hanedandan bir kızla evlenen erkeklere verilen bir ünvana dayanmaktadır. Ehh düğünde gelinlerin prenses olduğunu varsayarsak, damatları da paşa (prens) olarak niteleyebiliriz.
Damat kelimesini daha iyi anlayabilmek için, tarihte küçük bir gezinti yapalım. Osmanlı İmparatorluğu döneminde, padişahların kız kardeşleri, kardeş kızları ya da padişahların kendi kızlarıyla evlenerek, hanedanla yakınlık kuran erkeklere damat paşa ünvanı verilir ve bu adla anılırlardı. Damat Paşalar, Osmanlı hanedanında ilk zamanlarda güvey, 16. yüzyıldan itibaren damat, daha sonraki zamanlarda ise damad-ı hazreti şehriyarî (veya padişahî) diye anılmaya başlandı. Padişahların ablalarıyla evlenen erkeklere de enişte denilirdi.
Hanedana damat olarak seçilen erkeklerde, rütbe, soyluluk ve yaş aranmaz, seçilen kişinin gelecekteki vaad ettiği mevki dikkate alınırdı. Osmanlı İmparatorluğunun ilk kuruluş yıllarında, hanedana damat olarak Anadolu Selçuklu beyleri arasından erkekler seçilirdi. Daha sonra ise, padişahlar kendilerine bağlı sancak beylerini tercih etmeye başladılar.
Osmanlı hanedanının ilk damatları arasında, Karaman oğlu Alâeddin Bey vardı. Alâeddin Bey 1381 yılında Sultan I. Murat’ın kızı Nefise Hatun ile evlenmişti. Daha sonra ise, Çelebi Mehmed’in kızlarıyla evlenen Candaroğulları’ndan İbrahimve Kasım, Karamanoğulları’ndan İbrahim, Ali ve İsa Beyler vardır. İlmiye sınıfından damat seçilmedi, yalnız Yıldırım Bayezit kızını Emîr Sultan’a verdi. Eski Türk ailelerinden seçilen damatlardan biri de Fatih’in kızıyla evlenen, Uzun Hasan’ın oğlu Uğurlu Mehmed Mirza’dır.
16. Yüzyıldan itibaren hanedanın damat seçme kriterleri değişti ve damatlar Osmanlı memurları arasından seçilmeye başlandı. Doğrudan padişah kararıyla seçilir ve damat adaylarına hazırlanması için haber verilirdi. Hanım sultanlarla evlenerek hanedana giren damat paşalar, hanedana duymuş oldukları saygı yüzünden, hanım sultanların bütün isteklerine boyun eğerlerdi. Bütün bunların yanı sıra birbirini seven çiftlere de rastlamak mümkün. IV. Murat’ın kızı Kaya Sultan ile Melek Ahmed Paşa arasındaki aşk tarihlerin konu edindiği bir ilişkidir. Padişahlar bazen sevdikleri vezirlerine henüz küçük yaşta bulunan kızlarını nişanlar veya nikâhlarlardı. Bu yüzden kocalarının ölümüyle küçük yaşta dul kalan sultanlar vardır.
Osmanlılarda çok eşlilik yaygın olmasına rağmen, hanedandan bir kızla evlenecek olup da evli olan erkekler, eşlerini boşamak zorundaydılar. Buna karşılık, sultan olan eşlerini ise boşamaları yasaktı. Hanım Sultanlar, padişahtan izin almak koşuluyla eşlerini boşama yetkisine sahipti. Bazen bu evlilikler bizzat padişah tarafından da sonlandırılabilirdi. Örneğin, veziriazam Lütfü Paşa, eşi olan Kanunî’nin kız kardeşi Şah Sultan’a hakaret ettiğinden damatlığı ile birlikte veziriazamlığına da son verilmiştir. IV. Murat, kız kardeşi Fatma Sultan’ın kocası kaptanıderya Çatalcalı Hasan Paşa’ya kızmış ve onu damatlıktan azletmiştir. II. Abdülhamit, kızı Naime Sultan’ın kocası Kemaleddin Paşa’yı, IV. Murat’ın kızıyla buluştuğunu haber alınca damatlıktan çıkarmakla kalmayarak, Bursa’ya sürmüştür.
Eğer damat adayı taşrada bulunuyorsa, eşi olacak hanım sultana İstanbul’dan çıkış izni olmadığı için merkeze alınırdı. Damatların memurluk maaşları yanında, günde 1.000 ile 1.500 akçe arasında değişen ödenekleri ve sultan paşmaklıkları vardı. Damatların İstanbul’da devlet işlerine karışmalarını önlemek için Fatih vaktinde konan usuller Kanuni devrine kadar sürdü.
Osmanlı tarihinde pek çok damat yer alır; bunlar arasında değerli devlet adamları olan Hersekzade Ahmed Paşa, Makbul İbrahim Paşa, Çorlulu Ali Paşa, Sokullu Mehmed Paşa, Kanijeli İbrahim Paşa, Silâhtar Ali Paşa, Nevşehirli İbrahim Paşa, Koca Ragıp Paşa, Muhsinzade Mehmed Paşa vb. sayılabilir.